Eflani Çember Bezi Özellikleri

Eflani Çember Bezi, Karabük ili Eflani ilçesinde dokunmaktadır. Eflani Çember Bezi dokumacılığının çok eski tarihlere dayandığı düşünülmektedir. Geçmişte hemen her evde tezgâh bulunurken günümüzde bu sayı oldukça azalmıştır.
Eflani Çember Bezi; çözgüsü ve atkısı doğal beyaz renkte pamuk, bezayağı dokuma örgüsünde yaklaşık olarak 50 cm. eninde ve 100 cm. boyunda çift kanat olarak dokunur. Dikişle birleştirilerek kare şekline getirilir. Karabük geleneksel kadın giyiminde kullanılan kenarları saçaklı bir başörtüsüdür. Farklı renk ve kalınlıkta ilave atkı iplikleriyle motifler oluşturulmaktadır. Çemberin dörtkenarı çizgili, köşeleri çatmalı/ekosedir. Eflani Çemberi desen adıyla değil üzerlerinde kullanılan motifler ile bilinmektedir. Tek Fitil, Çift Fitil, Top Fitil, Analı Kızlı, Satır Eteği gibi motifler çemberin dört tarafındaki desenlerdir. Ayrıca çemberlerin karşılıklı kısa kenarlarında beyaz-kırmızı-beyaz çizgilerle bordür oluşturulmuştur. Çember ortası ise çeşitli motifler vardır ve farklı desen iplikleriyle desenlenmektedir. Eflani Çemberi dokumasından başörtüsü, peştamal ve peşkir yapılmaktadır.

Eflani Çember Bezi, Eflani Kaymakamlığı Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Vakfı’nın başvurusu ile “6769 sayılı Sınai Mülkiyet Kanunu” kapsamında 15.04.2008 tarihinden itibaren korunmak üzere, 03.11.2015 tarihinde 191 no.lu mahreç/coğrafi işareti alarak tescil edilmiştir.

Eflani Çember Bezi yörede başörtüsü olarak kullanılan pamuklu ince bir dokumadır. İnce beyaz zemin dokuma üzerinde belirginleşen değişik motifler, yine beyaz renkte ancak daha kalın pamuk ipliği ile dokuma sırasında oluşturulur.

Eflani Çember Bezi’nin yüzey kompozisyonlarında belirginleşen ortak özellik çemberlerin karşılıklı kısa kenarlarında yer alan beyaz konturlü ince bir bordo çizgi ve Top Fitil motifi ile oluşturulan ve eşit aralıklarla tekrarlanan üç sıra beyaz şerittir. Bu beyaz çizgiler, çizgili kompozisyon gösteren Top Fitil, Çift Fitil ve Analı Kızlı motiflerinden oluşturulan çemberler hariç diğer Eflani Çemberleri’nin tümünün kısa kenarlarında uygulanmaktadır. Nadir olarak bu şeritlerin 4 sıralı uygulamalarına da rastlanmaktadır.

Mekikli çemberlerde Tek Fitil, Çift Fitil, Top Fitil, Analı Kızlı, Şatır Eteği motifleri bulunmaktadır. Motifleri elle oluşturulan işlemeli çemberlerde Yılan Eğrisi, Baklava Kesimi, Tülü Perde, Göveç İçi, Kovalama, Şeker Kestirmesi, Kabak Çiçeği ve Yapraklı motifleri uygulanmaktadır.

Çember Bezi Nasıl Üretilir?

Eflani Çemberlerinde farklı yapısal özellik gösteren 4 çeşit pamuk ipliği kullanılır. Zemin dokumada atkı ve çözgü ipliği olarak NE 20/1 kıvrak ince tek kat bükümlü beyaz renkli pamuk ipliği, desen atkısı olarak çember yüzeyinde mekik kullanılarak enine çizgiler halinde uzanan motifleri oluşturmada NE 12, işlemeli çemberlerde motif oluşturmada yörede “şeker ipi” olarak tanımlanan kalın 3 kat bükümlü NE 5/3, 4 tur/cm S bükümlü beyaz pamuk ipliği, çemberlerin kısa kenarlarında yani dokumaların başlangıç ve bitiminde uygulanan bordo renkli ince çizgileri oluşturmada ise orta kalınlıkta, tek bükümlü 5 tur/cm Z bükümlü NE 9/1 numaralı iplikler kullanılmaktadır. 

İplikler piyasadan hazır olarak temin edilir. Bu ipliklerden çözgü ipliği olarak kullanılanlara “eriş”, atkı ipliği olarak kullanılanlara ise “argaç” denir. Çözgü ipinin hazırlanması için “çirişleme” veya “haşıllama” adı verilen bir işlem gerçekleştirilir. 

Bir çözgülük haşıllama yapmak için 4500 gr iplik gerekmektedir. Bu işlem için 1 kg un ve 20 lt suya ihtiyaç vardır. Un 1,5-2 lt suda ezilerek bulamaç hale getirilir. Daha sonra kaynamakta olan suyun içine yavaş yavaş akıtılırken tortulaşmaması için sürekli karıştırılarak çorba kıvamında pişirilir. Kaynar durumdaki bu haşıl maddesi bir leğen içine serilmiş olan çözgülük pamuk iplik çilelerinin üzerine dökülür. Biraz soğuduktan sonra el yardımıyla çilelerin haşılı emmesi sağlanır. Tamamen soğuyana kadar bekletilen ve haşılı iyice emen iplik çileleri sıkılıp çırpılarak serin bir yere asılır. 

Zaman zaman iki el arasında gerilip çırpılarak ipliklerin birbirinden ayrılması ve düzgünleşmesi sağlanır. İplikler nemli iken çözme işlemine geçilir. Eflani ilçesinde çözme işlemi yalnızca “dolap”ta yapılmaktadır. Dokuma için “düzen” adı verilen bütün bölümleri ahşap olan iki gücülü, basit tip yüksek el tezgahları kullanılır. En fazla 55-60 cm eninde kumaş dokunabilen bu tezgahlarda, dokumacının ve bulunduğu yerin durumuna göre küçük şekil değişiklikleri gösterdiğinden ölçü birliği bulunmamaktadır. Bu tezgahlardaki dokuma örgüsü bezayağıdır. 

Dokuma yüzeyinde görülen motifler farklı kalınlıktaki ilave atkı ipliklerinin çözgü iplikleri ile bezayağı bağlantısı kurması suretiyle oluşturulmaktadır. Eflani Çember Bezi motif oluşturma tekniğine göre mekikli ve işlemeli olmak üzere ikiye ayrılır.

Mekikli Çember Bezi

Dokuma yüzeyinde görülen enine çizgiler farklı renk ve kalınlıktaki desen atkı ipliğini taşıyan mekiğin, açılan ağızlıkla çözgü iplikleri arasından geçirilmesi sureti ile oluşturulur. Kısa kenarlarda bordür biçiminde yer alan çizgiler Tek Fitil, Çift Fitil, Top Fitil ve Şatır Eteği denen motifler bu teknikle dokunmaktadır.

İşlemeli Çember Bezi

Motifler dokumanın genişliğince boydan boya geçirilen zemin atkısından sonra değiştirilen ağızlıktan farklı kalınlıktaki desen atkılarının el ile tek tek geçirilmesi suretiyle dokunur. Motifleri oluşturacak olan atkı iplikleri, dokuma yüzeyindeki kompozisyona göre gerekli yerlerde açılmış olan ağızlığa parçalar halinde yerleştirilir. Motiflerin büyüklüğüne göre uzun veya kısa olabilen ya da küçük yumaklar halinde bulunan bu atkı ipliklerinin uçları çözgü ipliklerinin arasından yukarıya çekilirler. İkinci ayakçağa basılarak ağızlık değiştirilir ve desen atkıları yukarıya çekilmiş oldukları yerden aynı sayıdaki çözgü ipliği arasından geri dönüş yaparak tekrar yukarı alınırlar. Desen atkısına bu şekilde yaptırılan geçiş sayısı motif özelliğine göre iki ya da üç sıra olabilmektedir. Desen atkısının iki ya da üç sıra geçişi ile motif oluşturulduktan sonra boydan boya zemin atkısı atılmaktadır. 

Eflani Çember Bezi’nde motifleri oluşturan desen atkısı sıraları arasında en az dört sıra zemin atkısı bulunmaktadır. Yani zemin atkı ve desen atkı sırası 2:4, 3:4, 3:6 vb. düzende olabilmektedir. İşlemeli Çember Bezi’nde bulunan motifler, mekikli Çember Bezi motiflerine oranla daha küçük boyutludur. Motif boyutlarının küçüklüğü motifleri oluşturan desen atkı ipliklerinin çözgü iplikleri arasından el ile tek tek geçirilmesine, yöresel ifadeyle işlenmesine imkan sağlamaktadır. Ayrıca dokumanın yüzey kompozisyonuna göre motiflerin dağılımı ve motifleri oluşturmada başlangıç olan desen atkısı sayısı, dokumacılar arasında Çember Bezi’nin özelliğini belirleyen bir faktör olmakta ve buna göre çember bezleri 6, 9, 12 yumaklı vb. şekilde tanımlanmaktadır. Bu nedenle işlemeli çember bezinin üretimi mekikli çember bezine göre daha fazla emeğe ve zamana ihtiyaç göstermektedir. 

Dokunması tamamlanarak tezgahtan çıkarılan Eflani Çember Bezi sırasıyla yıkama, yazlık kullanım için ağartma veya kışlık kullanım için boyama, orta dikişleri birleştirme ve kenar temizleme (saçakların bükülmesi) işlemlerinden geçirilerek kullanılabilir hale getirilir. Eflani çember dokumalarının ortalama eni 49.24 ±2.0057cm, boyu 120.68 ±3.7441 cm’dir. Ortalama atkı sıklığı, 13.00 ±0.8081, çözgü sıklığı 16.72 ±1,1613 adet/cm, ağırlığı ortalama 129.86 ±4.9388 gr’dır.