Keten (Linen) Lifi Nedir?

Keten (Latince Linum usitatissimum), Linen

Ketengiller familyasından keten cinsinin en yaygın türüdür. Keten bitkisi, bitki gövdesinden (sapından) elde edilen liflerin başında gelir. Keten en eski kültür bitkilerindendir. Mısır’da M.Ö. 4. yüzyılda keten yetiştirildiği, mabetler ve mezarlar üzerine yapılan resimlerden anlaşılmıştır. Keten, 4000-5000 yıldan beri Yakın Doğu ve Akdeniz bölgelerinde lifi ve tohumları için yetiştirilmekte; dünyanın çok yerinde üretilmektedir. Dünya’da keten üretiminde ilk sırayı Rusya ve ikinci sırayı Polonya alır Haziran-Ağustos ayları arasında ipek gibi, mavimsi veya sarı renkli çiçekler açan bir bitkidir. Başlıca tohumu ve lifi için yetiştirilir. 15-60 cm boylanabilir. Tohumu ve lifi için yetiştirilen doğal ve kültür formu bulunur. Yaprakları sapsız, grimsi-yeşil renkli, dik veya yatık gövde üzerinde sıralanmışlardır. Ketenin kimyasal yapısında; %80 selüloz, %3 pektin, %10 su bulunur.

Tohumları %40-45 yağ içeririr ve yağ eldesinde kullanılır. Bu yağ, omega 3 yağ asitleri bakımından zengindir. “Bezir yağı” olarak bilinen bu yağ boyacılıkta kullanılır. Yağı alınan tohumlardan geriye kalan artıklar küspe, hayvan yemi olarak değerlendirilir. Keten her çeşit toprakta yetişebilir. Lif ketenleri nemli havayı, yağ ketenleri ise güneşli havayı sever. Anadolu’da keten yazlık ve güzlük olarak ekilmektedir. Kışlık ketenler Ağustos-Eylül, yazlık ketenler ise Mart ve Nisan aylarında ekilir. Lif ketenlerinin uzun boylu olanları makbuldür ve gübreli toprakta yetişir. Yağ ketenleri, iyice olgunlaştıktan sonra toplandığı halde, lif ketenleri olgunlaşmadan toplanır. Keten tohumları kapsülden dövülerek çıkarılır ve elenerek temizlenir. Gövdeler iyice ezilerek içinden lifleri çıkarılır. Demet haline getirilerek havuzlara daldırılır. Bir müddet bekletildikten sonra çıkarılıp kurutulur. Taraklardan geçirilerek düzeltilir ve yumaklar halinde hazırlanır. Türkiye’de de keten ekilir. Ancak düşük kalitededir. Fransız keteni, parlaklığı ile İrlanda keteni ise beyazlığı ile ünlüdür.

ELDE EDİLMESİ

İlkbahar ve sonbaharda ekilir. Bir yıllık bir bitkidir. Rutubetli ve soğuk iklim, kumlu ve derin topraklardan hoşlanır. İklime göre haziran ve ağustos aylarında olgunlaşır. Boyu 1-2 m.’ye kadar uzar. Olgunluğa erişen keten bitkisi hasadı, kesilmeden topraktan elle yolunarak veya makinelerle kesilerek yapılır. Kökler bir tarafa, saplar bir tarafa gelmek üzere demetler halinde tarlada kurumaya bırakılır. Üzerindeki yapraklar kuruyup döküldükten sonra kendi sapları ile bağlanarak demet haline getirilir. Kurutulmuş bitkiden lifin elde edilmesi üç aşamada gerçekleşir. Bunlar; çürütme, dövme ve taraklamadır.

ÇÜRÜTME

Keten liflerini, yapışık olduğu diğer dokulardan ayırt etmek için çürütme işlemi yapılır. Çürütme işlemi üç değişik yönelme yapılmaktadır. Bunlar; çiğ ile çürütme, su ile çürütme ve kimyasal çürütmedir.

ÇİĞ İLE ÇÜRÜTME

Nem oranı yüksek bölgelerde, keten sapları çayırlar üzerine serilerek nemli havaya bırakılır. Keten saplarının çürümesi mikroorganizmalar yardımı ile olur. Nem etkisi ile üreyen mikroorganizmalar, bu üreme sırasında lif demetlerini odunsu hücrelere bağlayan pektin maddesini eritirler ve lifler birbirinden ayrılır. İşlem 1–1,5 ayda tamamlanır. Bu yöntemle çok yumuşak lifler elde edilir.

SU İLE ÇÜRÜTME

Kurak bölgelerde keten sapları akarsu veya havuzlar içinde yapılır. Sıcak sularda mikroorganizmalar çabuk ürediği için işlem kısa sürer. Akarsularda 1–5 haftada işlem tamamlanır. Durgun sularda, havuzda veya fabrikada özel havuzlarda ise su daha çok ve kısa sürede ısındığı için 4–6 günde çürütme işlemi tamamlanır. Çürütme işleminde dikkat edilecek husus havuzlamayı ve sıcaklığı kontrol altında tutmaktır. Aksi halde mikroorganizmalar, dış pektini parçaladıktan sonra iç pektini de eritmeye başlar, lif demetini de parçalar ve tek tek hücrelere ayrılırlar. Buna ketenin pamuklaşması veya kotonize olması denir. Bu durumda ketenin kalitesi düşer.

KİMYASAL ÇÜRÜTME

Keten sapları %3’lük HCl ile havuzlarda 2–3 gün süre ile bekletilir. Daha sonra yıkanıp nötralize edilir. Diğer çürütme yöntemlerinden daha çabuktur fakat daha düşük kalitede lifler elde edilir

DÖVME

Çürütme işlemi bittikten sonra, demetler dikine sıralanarak açık havada veya güneşsiz yerde kurutulur. Kurumuş saplar önce tokmakla dövülür. Sonra manganezlerde kırılır. Manganezler bu iş için yapılmış küt ağızlı bir bıçaktan ibarettir. Manganezde odunsu hücrelerin bulunduğu sap kısımları parçalanarak dökülür.

TARAKLAMA

Keten lifleri üzerinde kalmış olan odunsu parçaları uzaklaştırmak için önce çırpılır. Manganezde kırılan odunsu yapının temizlenmesi de çivili yapıdan oluşan taraklarla temizlenir. Daha sonra uzun ve kısa lifleri birbirinden ayırmak ve lifleri düzgünleştirmek için taraklanır. Geriye lif demeti kalır. Demet biçimine getirilerek balyalanıp, piyasaya sürülür. Düşük kaliteli lifler, asit, baz veya sabun çözeltileri kullanılarak katolize edilir. Katolize edilmiş lifler genellikle pamukla karıştırılarak kullanılır.

FİZİKSEL YAPISI VE ÖZELLİKLERİ

Keten bitkisinin gövdesi incelendiğinde, kabuğun altında demetler halinde, gövdeye sağlamlık veren lifler bulunduğu görülür. Keten lifi, mikroskop altında görünüşü, köşeli lif hücrelerinin odacıklar halinde gövdeyi çevirdiği görülür. En dışta ince bir tabaka halinde yağ ve vakslar bulunur. Lif kalınlığı 0,014–0,025 mm arasındadır. Lif demetinin uzunluğu 30-90 cm arasındadır. Tek lifin uzunluğu ise 7–8 cm arasındadır. Keten sarımtırak beyaz renkte, hafif mavimsidir. Ketenin, uzun ve ince olanı tercih edilir Kopma anında uzaması; kuru iken % 1,8’dir. Yaş iken ise % 2,2’dir. Islakken dayanıklılığı % 20 daha fazladır. Özgül ağırlığı 1,5 g/cm³’tür

KİMYASAL YAPISI VE ÖZELLİKLERİ

Keten lifleri, kimyasal reaktiflere karşı pamuk lifinin göstermiş olduğu özellikleri gösterir. Kaynar su, güneş ve deterjandan fazla etkilenmez, Nem çekme özelliği pamuktan iyidir. Bu nedenle ticarette en fazla %18 nem kabul edilir. Bu nemi taşıdığı halde bile kuru hissi verir, 120 °C’nin üstündeki sıcaklıklarda bozulur, Uzun süre güneş ışığında maruz kaldığında dayanıklılığında azalma görülür, Kullanım alanları, Genellikle serin tutması açısından yazlık dış giyimde kullanılır. Gömlek, ceket, pantolon vs. ev tekstilinde; sofra takımı, süs eşyaları, yatak takımları vs. bunların yanı sıra su tesisatlarında lif olarak, halat yapımı ve kaliteli kâğıt yapımında kullanılır.